KARL MARX

GRUNDRISSE

Ekonomi Politiğin Eleştirisinin Temelleri

Birinci Kitap

SUNUŞ

MARX-ENGELS-LENİN ENSTİTÜSÜ

Burada, ilk kez tam metin olarak yayınlanan 1857-1858 elyazması, Marx'ın ekonomik alandaki yaratımında önemli bir aşamayı işaret eder.

1848 dolaylarında Marx'ın artı-değer teorisi —ekonomik öğretisinin köşe taşı— temel çizgileriyle belli olmuştu. Geride (1843'ten bu yana) çok büyük bir çalışma oluşmuş bulunuyordu. Ekonomi politiğin kapsadığı tüm alanı incelemiş, önemli olan her şeyi bulup çıkarmış ve çok sayıda defterler halinde biraraya getirmişti. 1847'de yayınladığı ve Proudhon'a yönelttiği Felsefenin Sefaleti'nde görüşlerinin önemli noktaları "polemik nitelikte olsa bile, her şeyden önce bilimsel olarak belirlenmişti".

Ama temel sorunun çözümü bütünüyle sona ermemiş, ancak yeni başlamıştı.

Marx, Felsefenin Sefaleti'nde, öteki noktalar yanında Ricardo'nun (Hume-Montesquieu'nün) para öğretisini ve rant teorisini de benimsedi. Bununla birlikte, Ricardo'nun görüşü açısından yanlış olan bütün noktaları da belirtti. Marx, rant teorisi bakımından Ricardo'nun ufkunun burjuva sınırlılığın ve örneğin Tooke karşısında para öğretisi bakımından tarihsel geri kalmışlığının tam olarak bilincindeydi. Kendi ekonomik öğretisinin ayrıntılarını daha sonra işleyecekti. Bu işe, 1848-49 Devrimine etkin olarak katılmasıyla çalışmalarının büyük kesintiye uğramasından sonra girişti.

Marx, kendisini tarih ve doğa bilimleri alanlarına da yönelten ekonomik araştırmalarına 1850 yılı sonunda Londra'da yeniden başladı. Bu çalışmalara yeniden başlaması, onu, Ricardo'yu eleştirel bir tutumla yeniden ele almaya götürdü. Burjuva toplumun gelişmesine ilişkin gözlemleri, geniş ölçüde yeni malzemeyi gün ışığına çıkarmayı ve elden geçirmeyi gerektiriyordu.

1857 bunalımının ortaya çıkması, ekonomik araştırmalarının sentezini yapmasının doğrudan nedeni oldu: Bunalımın ardından patlak verebilecek devrimden önce, ekonomik teorisinin temel çizgilerini gün ışığına çıkarmak istiyordu. Marx daha çok gece saatlerinde, Ekim 1857'den Mart 1858'e kadar, burada yayınlanan taslağı yedi defter halinde yazdı. Bu kitabın başındaki giriş bölümü, Ağustos-Eylül 1857'de, taslağın geri kalan kısmından önce yazıldı. Marx'ın bu çalışması, akla gelebilecek en güç koşullar altında gerçekleşti. Ailesi ile birlikte en ağır sıkıntılara dayanmak zorundaydı. Geçim olanaklarını makale yazarak sağlayabiliyordu. Ekim 1857'den Kasım 1858'e kadar geçen bir yıllık süre içinde 50 formadan fazla tutan 7 defter dolusu taslak ile bunu izleyen 10 formayı aşan ekonomik taslak dışında, daha çok New York Daily Tribune ve New American Cyclopaedia için "en az iki ciltlik de omnibus rebus et quisdam aliis [şundan bundan ve her konuda] İngilizce başyazılar" da yazdı.

Marx yazmaya başladığı zaman ekonomi politiğin çekirdeği olan artı-değer sorunu onun için iyice ışığa çıkmıştı, ama çalışma sırasında açıklanması gereken önceden kestirilememiş yeni ayrıntılarla karşılaşıyordu; "iş çok yavaş ilerliyor; çünkü yıllardan beri çalışmaların temel amacı olan bazı sorunlar sürekli olarak bazı yeni yüzlerini ortaya koyuyor ve tam son biçimlerini alacakken yeni kuşkular yaratıyor"du.

Taslağın yazılması sırasında, yalnızca, önceden düşünülmüş olanın saptanması sözkonusu değildi. Marx, çalışma süreci içinde, ekonomi politiğin o zamanki durumuna ilişkin sonuçlara, buluşlara ulaşıyordu. Böylece Marx'ın kendi ekonomik görüşleri zenginleşti. Marx, kapitalist ekonominin dolayımsız pratiğine bağlı ve bu konuda uzmanlaşmış yazının askıda bıraktığı sorunları çözümlerken, Engels'in aydınlatıcı öğütlerine sık sık gereksinim duydu. Engels'in yardımı olmasaydı, 1857 güzünde giriştiği çalışmayı gerçekleştiremezdi. Bu çalışma büyük güç istiyordu. Sonunda Marx'ın güçlü beden yapısı buna dayanamadı ve Nisan 1858'de aşırı çalışma yüzünden hastalandı.

Bu çalışmanın amacı şuydu:

"İlk çalışma, ekonomik kategorilerin eleştirisi ya da eleştirel bir gözle sunulan burjuva ekonomik sistem. Çalışma hem sistemin işleyişinin anlatılması, hem de aynı zamanda eleştirisi. Çalışmanın tümünün kaç forma tutacağını hiç bilmiyorum. Zamanım, boş vaktim ve olanağım olsaydı, kamuoyuna sunmadan önce büyük ölçüde özetlerdim, çünkü, böyle yapmayı esasen çok severim. Ancak, böyle bölüm bölüm basılırsa, belki de halkın anlaması daha kolay olur, ama kuşkusuz bu, kitabın biçiminin aleyhine olacak ve yapıt, zorunlu olarak uzayıp gidecek. [...] Tüm yapıt altı kitaba ayrılıyor. 1) Sermaye (bazı sunuş bölümlerini içeriyor). 2) Toprak Mülkiyeti. 3) Ücretli Emek. 4) Devlet. 5) Uluslararası Ticaret. 6) Dünya Pazarı. Doğal ki, arasıra öteki iktisatçıları eleştirmekten ve özellikle, kendisi de bir burjuva olarak yalnızca ekonomik görüş açısından bile yanlışlar yapmaktan sakınamayan Ricardo'yla polemiklerden geri duramam. [...] Her şey bir yana önsezilerim bana diyor ki, onbeş yıl süren bir çalışmanın ürünü şimdi elimin altındayken, fırtınalı dış etkenler araya girebilir. Ama ne yapalım, zararı yok; kitabı bitirdiğim zaman bu tür bir şeyle ilgilenen bir dünya bulmakta çok geç kalmışsam, apaçık belli ki hata bana ait olacak."

Marx, çalışmasının bir planı ile ilgili ilk adımları Eylül 1857 başlangıcı dolaylarında, bütünün bölünmesine ilişkin genel ilkeleri geliştirdiği girişin sonunda attı. Bu plan taslağı, önceleri Marx için bir kılavuz olarak iş gördü. Paranın niteliği ve işlevleri konusunda prudoncu görüşlerin eleştirisi ile bağlantılı olarak, bilimsel komünizmin bu "sahte kardeşinin" tersine, kendi para öğretisini ortaya koydu; başlangıçta hiç görülemeyen ayrıntıları açıklığa kavuşturdu. Defter I'de elde edilen sonuçların özetlenmesinden sonra Marx, bütünlüğü içinde para öğretisinin yerini belirliyor ve başka hangi noktaların tamamlanması gerektiğini not ediyor. Defter VII'nin sonunda "para bölümü"ne ilişkin tamamlayıcı notlarda bütün bu boşlukların özenle doldurulmasına karşın, Marx, bundan sonra da, taslağında para öğretisini "ancak çok kısa çizgiler halinde" açıkladığı kanısındaydı.

"Para Bölümü"nün tamamlanmasından sonra Marx, aşağı yukarı Kasım 1857 ortalarında "sermaye bölümü"nde işlediği ana konuya geçiyor. Paranın sermayeye dönüşmesinin koşullarını araştırıyor. Bununla ilgili olarak sermaye, toprak mülkiyeti, ücretli emek, devlet, dış ticaret ve dünya pazarı konusundaki altı kitapla ilgili tüm düzenlemelerle en geniş biçimde planladığı yeni bir şema çizerek bütünün bölünmesine yeniden dönüyor. Bu şema, sermayeye ilişkin kitabın özellikle ayrıntılı ve altı bölümlü bir planı ile devlet konusundaki kitabın tek geniş şemasını içeriyor. Ama birkaç sayfa ileride, sermaye ile ücretli emek arasındaki değişimin koşullarının ve gereklerinin çözümlenmesinden sonra, sermaye konusundaki kitabın yeni —bu kez üç bölümlü—bir şemasını çiziyor ve sermaye öğretisinden toprak mülkiyeti ve ücretli emek teorisine geçişi anlatıyor. Bu arada para piyasası olarak sermaye konusunda ve iç ve dış ürün piyasasının bunda özetlenen ana kesimleri konusunda özel bir noktayı öngörüyor.

Kasım 1857'de yapılan bu yeni üç bölümlü şemaya göre çalışma, en az 1862 ortasına kadar bundan sonraki akışına girmişti. Bu tarihte Marx, sermaye konusundaki kitabın, 1859'da yayınlanan Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı'nın devamı olarak ikinci bölümün yayınlanmaması, "Ekonomi Politiğin Eleştirisi" altbaşlığı ile birlikte "Kapital" adlı bağımsız bir yapıt olarak ortaya çıkması kararını verdi.

Taslağın II-VII. defterlerinde işlenen ana konu sermayedir; ya da bu kitabın 194. sayfasındaki şemada Marx tarafından öngörüldüğü gibi, "Genel Olarak Sermaye"dir. Ama değer (metanın), para ya da salt dolaşım ve genel olarak sermaye (bu sonuncusu şu üç alt bölüme ayrılıyor: 1) sermayenin üretim süreci, 2) sermayenin dolaşım süreci ve 3) her ikisinin birliği ya da sermaye ve kâr, faiz) bölümlerini içine alması gereken bu ilk kesim dışında taslakta sermaye konusundaki kitabın öteki üç kesimine (tek tek sermayelerin rekabeti ya da birbirine karşı eylemi üzerine; sermayenin çeşitli sermayeler karşısında genel bir öğe olarak göründüğü kredi üzerine; sermayenin en tamlaşmış biçimi olarak (komünizm dikkate alınarak), aynı zamanda tüm çelişkileriyle birlikte ortaklık sermayesi üzerine), ayrıca toprak mülkiyeti, ücretli emek, devlet, dış ticaret, dünya pazarı konulu öteki beş kitaba ilişkin zengin malzeme bulunmaktadır. Bununla ilgili olarak Marx, "bütünü" bölümlere ayırdığı "tüm altı kitabı eşit ölçüde işlemek" niyetinde değildi; tersine, son üç kitapta yalnızca temel değinmelerde bulunmak, öte yandan da asıl ekonomik temel gelişmeyi içeren ilk üç kitapta zorunlu açıklamaları gereken yerlerde yapmak" istiyordu.

Marx, Mart 1858 sonunda aşırı çalışma yüzünden hastalandığı zaman işin kaba yanı tamamlanmıştı. Bu arada ilk iki defterin yayınlanması ve ilk defterin başarısına göre, Engels'in en az onbeş defter olarak tahmin ettiği bir dizi halinde tüm yapıtın sürdürülmesi için bir yayıncı bulunmuştu. Bu yayıncı, Berlin'de Franz Duncker'di. Şimdi yapılacak iş, ilk iki bölümü, birinci defteri, basıma hazırlamaktı.

Önceleri Marx'ın sağlık durumu nedeniyle, çalışmada bir gelişme olmadı. Marx, dinlenmek, özellikle de yapılacak işi Engels ile görüşmek için 6 Mayıs 1858'de Manchester'e gitti. Orada aşağı yukarı 20 Mayısa kadar kaldı. Londra'ya döndükten sonra iki bölümün yazılması işine hemen girişmedi; önce Marx'ın VII. defterin sonunda not ettiği geniş alıntıları bir söyleşide Maclaren'in kitabından almış olan Economist'ten birkaç yerin kopyasını çıkardı. Ancak 31 Mayısta kendini "çalışabilecek durumda" gördü ve "baskı için hazırlanacak bölümlere hemen" başladı.

İlkönce haziran başında tamamlanmış bulunan kaba taslağın metnini baştan sona okudu ve M defterinin sonunda, I-VII. defterlerde ilk iki bölümle ilgili olan şeyleri belirtti. Bu ön çalışma yapılmaksızın "baskıya hazırlama işi" olanaklı değildi: "İşin zor tarafı, elyazmasındaki [basılsa kalın bir cilt olabilir] çeşitli şeylerin karmakarışık halde bulunması, çok sonraki kesimler için düşünülmüş birçok şeyin bulunmasıdır. Bunun için önce ele almam gereken karmaşık noktaların hangi defterde ve hangi sayfada olduğunu ardarda gösteren bir dizin yapmak zorundayım." Ek kitapta yayınladığımız ve Marx'ın "Yedi Defterin Dizini" başlığını koyduğu konu dizini meydana geldi.

Bu "dizin"in iki nüshasından ilki, "Genel Olarak Sermaye" konulu ilk kesimin tüm birinci parçasının (sermayenin üretim süreci üzerine) yazılı olarak ilk kez saptanmış plan şemasını içerir. Birincisinde, ikinci nüshadan farklı olarak, ayrıca ilk bölüme (değer ya da meta üzerine) ilişkin konular belirtilmiştir. "Dizin"in birinci nüshasında Mayıs 1858 ortalarında Manchester'de Marx ile Engels arasındaki görüş alışverişinin sonuçlarının yer aldığı kabul edilebilir.

Ancak Marx, 1858 yazında "Dizin"in ve değere ilişkin bölümün başlangıcının yazılmasından öteye ilerlemedi. Sağlık durumu gene iyi değildi. Para durumu da iyice bozuktu: "Böyle güç bir durumda kalmayı en kötü düşmanıma bile dilemem", diye yazıyordu Marx, 15 Temmuz 1858'de Engels'e. "Sekiz haftadır böyle güç bir durumdayım. Kafamı avareliklerin en büyükleri kötürümleştirdiği ve çalışma gücüm kırıldığı için kızgınlığın en büyüğünü duyuyorum."

Baskıya hazırlama işi Eylül 1858'de ancak canlandı. Kasım ortasında ya da sonunda iş bitmişti. Bunun sonucunda yeni bir taslak, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı'nın ilk metni ortaya çıktı. Bu metnin bulunduğu üç defterden yalnız taslağın son kısmı, B« ve B«« defterleri bize kadar kalabilmiştir. Bunların metni ek kitapta verilmektedir. Taslağın elde kalan kısmının sonunda, paradan sermayeye geçişin bir anlatımı temize çekilmiş olarak vardır. Geri kalan kısımlar, kapitalist üretim biçiminin oluşum tarihine ilişkin çok sayıda yeni malzeme ile bazı tümcelerin son derece önemli, Marx ve Engels'te başka yazılarla ilgili olarak hiç görülmeyen formülleştirmeleri, ayrıca "Basit Dolaşımda Mülk Edinme Yasası Görüngüsü" konulu, Marx'ın yedi defterin taslağında büyük dikkat harcadığı özel bir bölümü de içeriyor.

Marx, ortaya çıkan işten hoşnut kalmamıştı:

"Yazdıklarımın hepsinde karaciğer ağrılarının yerini üslupta fark ediyorum. Sağlık nedenleri yüzünden bu yazıların berbat olmasına izin vermemek için ortada bana göre iki neden vardı:

"1) Bunlar, onbeş yıllık bir araştırmanın, yani yaşamımın en güzel zamanının ürünüdür.

"2) İlk kez bunlar, toplumsal ilişkilerde bilimsel olarak önemli bir görüşü temsil ediyor. Bu yüzden, işin hasta bir karaciğere özgü verimsiz ve katı bir yazma biçimi ile bozukluğa uğramamasını partiye borçluyum.

"Parlak bir anlatım ortaya koyma çabası değil, kendi ortalama biçimim içinde yazmaya çaba gösteriyorum. Acılarımın depreştiği aylarda bu konuda hiç de böyle bir olanağım yoktu."

Böylece Kasım 1858'de Marx her iki bölümle ilgili çalışmaya yeniden başladı. Bu arada işin çabuklaştırılması için metni yeniden temize çekmiyor, tamamlanan ham taslağı üslup bakımından gözden geçiriyordu. Karısı ham taslağı dizgi için kopya ediyor ya da Marx ona yazdırıyordu. 21 Ocak 1859'da metin tamamlanmıştı. 25 Ocakta Berlin'de Duncker'e gönderildi, 23 Şubatta da bunu, "Önsöz" izledi.

Bundan sonra Marx, "Genel Olarak Sermaye" üzerine üçüncü bölümü yayınlanmaya hazır duruma getirmek için hemen işe başlamak niyetindeydi. Bunun için, önce, Ağustos 1857 ile Kasım 1858 arasında meydana getirilen tüm defterleri yeniden okudu. Bu kez sözkonusu defterlerde bulunan ve sermayeye ilişkin kitabı ilgilendiren tüm malzemeyi özellikle "Genel Olarak Sermaye"ye ilişkin kesimin üç kısmını, bunun yanında da elimizdeki kitabın öteki üç kesimi ile ilgili olan birçok şeyi not etti. Buna karşılık, bu defterlerin metninden alınarak Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı'nın her iki bölümü için kullanılan ve "Yedi Defterin Dizini"nde gösterilmiş olanlardan hiçbirini not etmedi. Böylece meydana gelen yeni dizini "Defterlerimle İlgili Referanslar" diye tanımladı. Marx "Referanslar"da, "Genel Olarak Sermaye" konulu bölüme ve ilk planda da bunun "Sermayenin Üretim Süreci" başlıklı ilk kısmına ilişkin elyazması malzemeyi açıklıkla görebilme olanağı sağladı.

Daha sonra, Şubat-Mart 1859 dolaylarında, "Referanslar"a ve "Dizin"in birinci nüshasına dayanarak, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı'nın, bu yazıların son dipnotunda haber verdiği üçüncü bölümünün bir planını çizdi. Bu üçüncü bölüm, sermayeye ilişkin kitabın, Kasım 1858 şemasına göre, sermayenin üretim süreci üzerine, sermayenin dolaşım süreci üzerine, her ikisinin ya da sermaye ve kâr, faiz birliği üzerine olan üç kesimden meydana gelmesi gereken ilk bölümünden başka bir şey değildir. Dolayısıyla, sermayeye ilişkin kitabın, sermayelerin rekabeti, kredi ve ortaklık sermayesi üzerine başlıklarını taşıyan öteki üç kesimi bu üçüncü kısım içinde değildi. Gerçekten Şubat-Mart 1859'da yapılan plan, yalnızca Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı'nın bu üçüncü bölümü için hesaba katılan I-VII. defterlerin malzemesini ele alır. Okurun ek kitapta bulacağı bu plan, 23 defterden meydana gelen ve aynı biçimde Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı başlığını taşıyan, ancak Marx'ın 1861 yazında ele alabildiği daha sonraki geniş taslağın çalışmasında kendisine kılavuz hizmeti görecektir.

1857-58 yıllarının, 7 defter tutan elyazmasının özetleyici bir başlığı yok. "Ekonomi Politiğin Eleştirisinin Temelleri. (Ham taslak). 1857-1858" tanımlaması, çeşitli mektuplara dayanılarak, bizim tarafımızdan seçilmiştir.

Yayınladığımız kitabın, geçen yüzyılın sonunda Engels'in ölümünden sonra Neue Zeit'ta yayınlanmış bulunan kısımları, "Giriş" ile Bastiat ve Carey konusundaki taslaktır. Elyazması ile yapılan karşılaştırma, Neue Zeit'ta çıkan kısımla her iki belgenin buna dayalı daha sonraki baskılarının Marx'ın özgün yapıtından bir ölçüde başka türlü olduğu sonucunu vermiştir. Bundan dolayı Marx'ın özgün metnine ilişkin kitabımız, daha önceki baskılarla özdeş değildir.

Bastiat ve Carey konusundaki taslak Temmuz 1857'de, "Giriş"ten önce yazılmıştır. Bu taslak, Marx'ın 29 Kasım 1857'de yedi defterden III. defter olarak yararlanmaya başladığı defterin ilk 7 sayfasında bulunuyor. Bu 7 sayfanın metnini bu kitabın ekinde verdik.

Yedi defterdeki elyazması, dış görünüş olarak Marx tarafından başlıklara bölünmemiştir. Buna karşılık sözkonusu elyazmasının içeriğinin çoğu, "Defterlerimle İlgili Referanslar"da aynen verilmiştir. "Referanslar"daki formülleştirmeleri, gerekli yerlerde elyazmasında eksik bulunan başlıkların yerine metne kattık. Baskıda bunları yeniden verirken paragraflarla ilgili olarak özgün yapıta aynen bağlı kaldığımız için, "referanslar"ın formülleştirmelerini, elyazmasında satırbaşları olmadığı zaman bunların içeriğini yansıtan metin kısımlarının hemen başlangıcına koyma olanağı bulamadık. "Referanslar"ın formülleştirmelerini daha büyük gruplar halinde biraraya getirme yoluyla, bunların metnin daha geniş kesimlerine uygun biçimde yerleştirilmesi olanaklı oldu. Marx'ın elyazması metninde bizzat koyduğu başlıkları, "Referanslar"dan aldığımız başlıklardan ayırdetmek için sonuncuları 8 punto ile belirli duruma getirdik. Bu ilk baskıda bazı metin kısımlarının yerini değiştirmeyi gerekli görmedik. Ancak Marx'ın özgün yapıtta köşeli ayraçlar içine aldığı bir dizi kesimi dipnot olarak verdik. Bu durum, yalnız, köşeli ayraç içine alınan kısımların başka bir bağıntı gösteren kesimde bir yan not ya da başka bir değinme özelliğini açıkça gösterdiği durumlarda sözkonusudur. Bütün olarak elyazmasın metin, özgün yapıtta bulunan düzenlemeye tamı tamına uygun olarak verilmiştir.

Ricardo'nun ana yapıtından verilen alıntılarla ilgili bir noktayı belirtelim. Marx, bu yapıtın yalnızca 1821 tarihli üçüncü İngilizce baskısından alıntı yapıyor. Büyük ölçüde kendi çevirisi ile yaptığı bu alıntılar, Marx'ın 1851 yılı başında bizzat meydana getirdiği özel bir konu dizinine dayanılarak verilmiştir. Marx, Ricardo'nun Principles yapıtından verdiği alıntılarda, kendi alıntı defterlerinin numarası anlamına gelen VIII Romen rakamından başka, iki Arap rakamı veriyor; bunlardan biri kendi alıntı defterinin sayfasını, öteki de Ricardo'nun yapıtının 1821 tarihli baskısının sayfa numarasını veriyor.

Moskova, Kasım 1939

Marx-Engels-Lenin Enstitüsü

GRUNDRISSE 1

GRUNDRISSE 2