 |
 KARL MARX EKONOMİ POLİTİĞİN ELEŞTİRİSİNE KATKI
SUNUŞ EMILE BOTIGELLI
BİLİMSEL sosyalizmin temel
taşı olan ekonomi politiğin eleştirisi, Karl Marx'ın bütün ömrü boyunca
üzerinde kafa yorduğu başlıca sorunlardan biri oldu ve onun
araştırmalarının temel konusunu teşkil etti. Gerçekten, Kapital, uzun
çalışmaların ürünüdür ve bu temel yapıtın kökleri, yazarının da gençliğine
kadar uzanır.
Marx, 1842'de, Rheinische
Zeitung'da, orman kaçakçılığı ve Mosel köylülerinin durumu ile ilgili
yasaları incelerken, iktisadi ilişkilere layık oldukları bütün önemi verme
gereğini duydu.1 Devlete yapısını veren insanların iradesi değildir,
insanlar arasındaki ilişkilerin nesnel durumudur. Burjuva toplumu
açıklayan, Hegel'in umduğu gibi, bu toplumun hukuki zırhı değildir; bu
hukuki zırh bir üstyapıdan başka bir şey değildir ve burjuva toplum,
mülkiyet ilişkileriyle açıklanır. "Hegel'in Hukuk Felsefesinin
Eleştirisi"ne "Giriş"te2 şekillenecek olan bu fikir, onun araştırmalarına
yön verecektir ve 1844'te, Paris'e geldiğinde, Marx, Adam Smith gibi,
J.-B. Say, Ricardo ya da, Boisguillebert gibi ünlü iktisatçıların
yapıtlarını didik didik edecektir. Daha o zaman, 1844 Elyazmaları, burjuva
ekononomi politiğin kategorilerinin bu ilk eleştirici incelemesini
yansıtır. Engels'in Deutsch-Französisce Jahrbücher'de yayın-ladığı "Bir
Ekonomi Politik Eleştirisi Denemesi"nin3 Marx üzerinde belirleyici bir
etkisi olacaktır, ki Marx, bunu, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı'nın
"Önsöz"ünde kendisi teslim etmektedir.
Her ne kadar Marx, ekonomi
politik alanına, gençlik yapıtlarında ifadesini bulan felsefi bir görüş
açısından hareket ederek yaklaştıysa da, onun bilimsel araştırmaları,
Fransız sosyalizminin teorisyenleriyle temasları, devrimci işçi
kulüplerine sık sık gidip gelmesi, kendi temel tutumuna onu hızla
götürecektir. Brüksel'de Alman İşçileri Derneğinde, Ocak 1848'de verdiği
derslerde (ki bunlar, Ücretli Emek ve Sermaye başlığı altında
yayınlanmıştır), Marx, daha o zaman, en önemli buluşunun kaba çizgilerini
saptamıştır: artı-değer teorisi. O, bu dönemde, sadece, Alman
İdeolojisi'nde (1845-1846) bulunan tarihsel materyalizm anlayışını
geliştirmekle kalmamış, aynı zamanda, iktisadi doktrinlerini eleştirdiği
Proudhon'a karşı kaleme aldığı bir yapıt olan Felsefenin Sefaleti'ni de
yazmış bulunuyordu. 1847'de yayınlanan bu kitapta, ekonomi politiğin
eleştirisi kaba çizgileriyle daha o zaman, sunuluyorsa da, bu, birkaç yıl
sonra belirlenecek o bilimsel kesinlikle henüz, geliştirilmiş değildir.
Her ne kadar, Ricardo'nun görüşünün darlığının ve onun teorilerinin
aşılmış olduğunun tam bilincindeyse de, hâlâ, onun para ve rant
teorilerini kabul etmektedir. Hiç kuşku yok ki, Marx şimdiden bu
teorilerin, bizzat Ricardo'nun görüşü açısından mantıksız yanlarına işaret
etmekten geri kalmamaktadır; ama Ricardo'nun teorisini çürütmeden önce,
kendisinin, henüz ancak kaba çizgileriyle saptanmış olan ekonomik
doktrinini ayrıntılı olarak geliştirmesi gerekmektedir
1848 devriminin, Marx'ı,
çalışmalarından nasıl ayırdığı ve onun, Almanya'da, demokratik devrim
uğruna savaşımda, nasıl yer aldığı bilinmektedir. Onun yeniden ekonomi
politik araştırmalarına girişebilmesi için, sürgününü ve 1850'de Londra'ya
yerleşmesini beklemek gerekecektir. Marx, Londra'da, klasik ekonomi
politik denen burjuva toplumun teorisini, en yetkin biçimde geliştirmiş
olan bir ülkenin göbeğinde, ideal bir gözlem noktasında bulunuyordu.
British Museum'daki zengin belgeler, Avustralya ve Kaliforniya altın
madenlerinin bulunmasıyla iktisadi yaşamın girmiş olduğu yeni gelişme
aşaması, onun için, gözlem ve inceleme kaynaklarıdır. Neue Rheinische
Zeitung'un 1850 sonbaharında çıkan sayısından başlayarak 1847 iktisadi
bunalımını ve 1848-49 yıllarının geri dönen refahını içeren son yılların
iktisadi yaşamının bilançosunu kuruyor ve bundan şu sonuçları çıkarıyor:
"Burjuva toplumun üretici
güçlerinin, burjuva ilişkileri çerçevesi içinde, mümkün olan olanca hız ve
bereketiyle geliştiği bu genel refah döneminde, gerçek bir devrim
sözkonusu olamaz. Böyle bir devrim, ancak şu iki etmen, modern üretici
güçler ile burjuva üretim biçimleri çatıştıkları dönemlerde mümkündür.
Kıtadaki düzen partilerinin ayrı ayrı hiziplerinin temsilcilerinin,
karşılıklı olarak birbirini lekelemek suretiyle şu anda girişmiş oldukları
çeşitli kavgalar, yeni devrimler için vesile yaratmak şöyle dursun, tam
tersine, ancak şu anda ilişkiler tabanının bu kadar sağlam olmasından, (ve
irticaın bilmediği bir şey) bu kadar burjuva olmasından ötürü mümkündür.
Burjuva gelişmeyi durduran her türlü gerici girişim, nasıl bu temele
çarpıp kırılmaya mahkûmsa, demokratların bütün ahlaki öfkelenmeleri ya da
bütün heyecanlı söylevleri aynı akıbete uğramaya mahkûmdur. Yeni bir
devrim, ancak yeni bir bunalımdan sonra mümkün olacaktır. Ama birincisi,
ikincisi kadar kaçınılmazdır."4
Bir nispî sükûnet döneminin
gelmekte olduğu bellidir ve Marx, iktisadi araştırmalarına hız vermek için
bundan yararlanacaktır. O, her gün British Museum'da çalışır. Hızlı
ilerlemeler kaydetmektedir ve, daha 2 Nisan 1851'de, Engels'e şu haberi
verir:
"Öyle bir noktaya vardım ki,
beş hafta içinde [Museum'daki] şu cansıkıcı iktisat üzerine çalışmalarımı
sona erdireceğim. Ve iktisat çalışmalarıma, ondan sonra, evde devam
edeceğim; Museum'da başka bir bilimle uğraşacağım. Bu iş benim canımı
sıkmaya başladı. Özünde, bu bilim, çok kez son derece ince ayrıntılı olan
tek tek incelemelerde, bütün yapılanlara karşın, A. Smith ve D.
Ricardo'dan bu yana, bir ilerleme kaydetmiş değildir."5
Ama Engels, kendisine
yanıtında, kararının bu kadar kesin olmaması gerektiğini öğütlüyor:
"Okuman gereken önemli
sayılabilecek tek bir kitap kaldığı sürece, yazmaya başlayamazsın."6
Gerçekten, Marx, bir iktisadi
yapıtlar yığınına dalmış bulunmaktadır ve çalışmalarının sona erdiğini o
kadar çabuk göremeyecektir. Ama onun sürdüğü yaşam, çetin bir yaşamdır. Bu
yıllar, yaşamının en zor yılları olacaktır. Hemen hemen hiç bir geliri
yoktur ve büyümekte olan bir ailenin gereksinmelerini karşılaması
gerekmektedir. Engels'in hiçbir zaman esirgemediği yardımına karşın,
yoksulluğu gidermek için, Marx, New York Daily Tribune'ün muhabirlik
görevini kabul ediyor. Hatta bu günlük gazetenin yayımcılarından biri olan
Dana'nın yönettiği ansiklopedi için de, yazı yazmayı kabul edecektir.
Marx'ın gazetedeki işi, fiilen, oldukça düzenli bir tempoyla, 1862'ye
kadar sürecektir, ve onun, siyasal olayların gelişmesini izlerken
gösterdiği dikkate tanıklık eden bir sıra değerli makaleler yazmış olması,
kendisine bu yüzden borçlu olmamıza karşılık, gene de iktisadi yapıtını
olgunlaştırıp sunmasını geciktirmiştir.
Bu arada, 1857'de, Marx ve
Engels'in yazışmalarında, gelişini önceden haber veren işaretleri dikkatle
belirtmiş oldukları iki yıldır gelişmekte olan bunalım, had aşamaya
giriyor. Fransa'da ve Almanya'da mali spekülasyonlar, New York'ta borsa
rayiçlerinin ani düşüşü, birkaç sanayicinin gürültülere neden olan iflası,
ekonomi dünyasının derin altüst oluşlara sahne olacağını göstermektedir.
Engels, Marx'a yazdığı 17 Kasım 1856 tarihli mektubunda şöyle diyor:
"Devrim için bu seferki kadar
elverişli bir alan bulmak kolay olmayacaktır. ... Ne mutlu ... ancak büyük
bir yüreklilikle ve en büyük kararlılık ve azimle bir şey yapmak
mümkündür, çünkü, artık bu sefer suların yükselişi 1848'deki kadar hızlı
olmayacaktır."7
Ve 11 Temmuz 1857'de de,
Engels'e bir mektubunda, Marx şöyle diyor:
"Crédit Mobilier'nin gidişi
ve genel olarak Bonaparte maliyesinin gösterdiği üzere, devrim
yaklaşmaktadır."8
Demek ki, bu iki adamın
zihninde, devrimci patlayış bunalıma bağlıdır ve "birincisi, ikincisi
kadar kaçınılmazdır". Ama düşünüyorlar ki, bu sefer, kapitalizm on yıl
önceye kıyasla, durumu düzeltmekte çok daha büyük zorluklarla
karşılaşacaktır ve sosyalist kampta da birçok hayaller yok olmuştur; ki,
bu da, daha enerjik ve daha açık bir eylem olanağı sağlayacaktır.
Marx için bu düşünceler, bir
başka anlam da taşımaktadır. Klasik ekonomiyi incelerken, burjuva düzenin
temel çelişkilerine ve bu düzenin teorisyenlerinin yapıtlarının vardıkları
çıkmazlara ışık tutan bazı sonuçlara varmıştır. İşçi sınıfı, şimdi artık,
devrimci eylemini dayandıracağı bir bilimsel temeli emrinde hazır
bulabilir. Ve Marx'ın, üzerinde yedi yıldan beri çalıştığı bu kapitalist
ekonomi eleştirisini sunmak, acil bir konu olmuştur. 8 Aralık 1857'de
Engels'e şöyle yazıyor:
"İktisadi incelemelerimin
tahlilini tamamlamak için, tufan kopmadan hiç değilse genel çizgilerini
aydınlığa kavuşturmak amacıyla, her gece, sabahlara kadar deliler gibi
çalışıyorum."9
Marx'ın çalışmaları, vardığı
sonuçları yayınlanmak üzere kaleme alacak kadar ilerlemiş bulunmaktadır.
Ve 23 Ağustos 1857'den başlayarak Kapital'e varacak kişisel
araştırmalarının ürünü olan özgün çalışmalarının zaman bakımından ilkini
teşkil eden ekonomi politiğin eleştirisine bir giriş yazmaya başlıyordu.10
Uyguladığı plan, bu ekonomi politiğin eleştirisinin, şimdiden kafasında
son derece açık olarak yer aldığını göstermektedir. Burjuva bilginlerinin
benimsemiş oldukları büyük kategorileri birbiri ardından inceleyerek,
bunların yanlışlıklarını gösteriyor ve aralarındaki diyalektik ilişkilere
ışık tutuyor. Böylelikle, ekonominin genel kavramlarının soyut
sınıflandırılmasına karşı olduğu gibi, bu kavramların tarih sırasıyla
incelenmesine de karşı olan kendi yöntemini tanımlıyor. İktisadi olaylar,
kapitalizm denen gelişme aşamasında, saf halleriyle incelenmelerini mümkün
kılan bir görünüş içinde ortaya çıkarlar. Soyuta varmak için kavramdan
hareket etmek gerekir ve kavramlar açıkça saptanılınca da,
belirlenmelerinin bütün çapraşıklığıyla onu zenginleştirmek üzere somuta
dönülür. Demek ki, bu giriş, gerçekte, bir metodoloji incelemesidir;
Marx'ın burjuva ekonomi politiği biliminin, bu bilimin yöntem bakımından
kusurlarını ayırdedecek kadar ve felsefi görüş açısına yükselecek kadar
eleştirisini geliştirmiş olduğunu gösterir. Ama girişi kaleme alırken,
Marx'ın kendisi de, bunun bir hakiki giriş olmaktan çok, kendi kişisel
düşüncelerinin açıklanması olduğunu hissetmektedir. Onun için, IV.
noktadan başlayarak konu başlıklarını not etmekle yetinmekte ve bunların
altına daha şimdiden çerçevesini yarı-görebildiği bir yazıya yarayacak
olan notlar koymaktadır. Ve tasarıları, Eleştiriye Katkı'nın ortaya
çıkmasıyla gerçekleştiği zaman, bunun önsözünde şöyle diyecektir:
"Hazırlamış olduğum bir genel
girişi yayınlamıyorum: çünkü, düşünüp taşındıktan sonra, bana öyle geldi
ki, ilkönce tanıtlanması gereken sonuçlar hakkında önceden yargılara
varmak, ancak sıkıcı olabilirdi ve beni izleyecek okurun tekilden genele
geçmesi gerekecekti."11
Marx'ın gözünün önünde bir
tüm teşkil eden yapıtın planı, taslak halinde belirmektedir. Onun için,
daha Ekim 1857'den başlayarak araştırmalarının sonuçlarını defterlere not
edecek ve kendi buluşlarını, burada formüle edecektir. Daha çok geceleri
çalışarak, sürmenajdan ileri gelen ciddi bir hastalığın çalışmalarını üç
ay süreyle durdurmaya onu zorlayacağı Mart ayına kadar, yedi defter
dolduracaktır.12 Aşağı yukarı 1.100 sayfalık koca bir cilt oluşturan bu
elyazıları, iki büyük bölüm içeren bir plan gereğince düzenlenmiştir: para
bölümü ve sermaye bölümü.
Başlıca sorun olan artı-değer
sorunu, onun için tümüyle açıklığa kavuşmuştur. Ama şimdi, araştırmaları
sırasında karşısına çıkmış olan ayrıntıları düzene koymak ve açıklığa
kavuşturmak sözkonusudur. Alışık olduğu yöntem uyarınca, teorilerini
eleştirdiği bir yazarı temel olarak ele alıyor ve böylelikle kendi
teorilerini açıklamış oluyor. Böylece, Proudhon'un para teorisinden
hareket ederek, onun karşısına kendi fikirleriyle çıkıyor. Ama,
çalışmaları ilerledikçe, yeni keşiflerde bulunuyor:13 Örneğin değer ile
para ilişkisi üzerine, fiyat ölçüsü ve değişim aracı olarak çelişkili
yönlere sahip özel bir meta olan paranın rolü üzerine. Ve yavaş yavaş ilk
planının genişlediğini ve ilerdeki yapıtı olacak olan Kapital'in geniş
çizgileriyle taslak halinde belirdiğini görüyor.
Marx'ın Lassalle'a yazdığı 2
Şubat 1858 tarihli mektup14 bunu kesin olarak doğrulamaktadır. Birkaç
aydan beri iktisadi çalışmalarının son hazırlığına giriştiğini söyledikten
sonra, şunları ekliyor:
"Ama işler çok yavaş
ilerliyor; yıllardan beri araştırmalarının başlıca hedefi olan konuları
sona erdirmeye kalktın mı, durmadan bu konuların yeni yönleri karşına
çıkıyor ve yeni düşünceleri doğuruyor. ...
"İlk olarak ele alınması
sözkonusu olan çalışma, iktisadi kategorilerin eleştirisidir, ya da, başka
bir ifadeyi daha uygun bulursan, burjuva iktisadi sisteminin eleştirel
açıklamasıdır. Bu, hem sistemin açıklamasıdır ve hem de açıklama
bahanesiyle, sistemin eleştirisidir. Bütünün kaç forma tutacağı hakkında
bir fikrim yok. Zamanım ve olanağım olsaydı, okura sunmadan önce tamamını
son şekline sokabilseydim, çok kısaltabilirdim; çünkü bu yöntemi her zaman
sevmişimdir. Ama şimdiki şekliyle fasiküller serisi halinde basılınca (ki
bu, anlaşılması için belki de daha iyidir, ama hiç kuşku yok ki, biçim
bakımından yapıta çok şey kaybettirir), bu, işi zorunlu olarak biraz
genişletecektir."
Ve Marx ilk kez olarak
çalışmasının planını sunuyor:
"Açıklama, ele alış tarzı
demek istiyorum, tamamen bilimseldir, bu bakımdan alışıldığı anlamda polis
nizamlarına karşı gelmemektedir. Bütünü altı kitaba bölünmüştür: 1.
Sermaye üzerine (bazı giriş bölümleriyle birlikte); 2. Toprak mülkiyeti
üzerine; 3. Ücretli emek üzerine; 4. Devlet üzerine; 5. Uluslararası
ticaret; 6. Dünya pazarı. Elbette, başka iktisatçıları eleştirmeden
edemiyorum, ve özellikle Ricardo'yla, burjuva olduğu için onun bile salt
iktisadi açıdan hatalara düşmek zorunda bulunduğu ölçüde, polemiğe
girişiyorum. Ama bir tüm olarak ekonomi politiğin ve sosyalizmin
eleştirisi ve tarihi, başka bir çalışmanın konusu olmalıdır. Ve en sonu
iktisadi kategorilerin ve ilişkilerin gelişmesinin kısa bir tarih taslağı
da, bir üçüncü yapıtın konusu olmalıdır."
Lassalle, bir yayınevi
aramaya girişiyor ve daha 3 Martta Marx'tan imzalaması sözkonusu olan
sözleşmenin koşulları hakkında bilgi istiyor. 26 Martta, yayınevi sahibi
Franz Duncker'in, her baskı yaprağı için üniversite profesörlerine
yalnızca 2 altın verildiği halde, Marx'a 3 Friedrich altını (yani 17
taler) ödemeyi kabul ettiğini bildiriyor. Görünüşe göre, Marx'ın iktisadi
yapıtının geleceği güvenlik altına alınmıştır; ona kalan tek şey, son
redaksiyonu tamamlamaktır.
Ne yazık ki, bu iyi haberler
Londra'ya geldiği sırada, Marx, yataklık hasta olmuştur ve çalışmalarına
ara vermek zorundadır. Uykusuz geceler, para sıkıntıları, New York Tribune
muhabirliği, onun sağlığının hakkından gelmiştir ve ağır bir karaciğer
hastalığına tutulmuştur. İlkyazda, 6 Mayıstan 20 Mayısa kadar, Engels'i
Manchester'da ziyaret etmek üzere, kendisine çok yarayacak olan bir
yolculuk yapacak kadar iyileşmiştir. 31 Mayısta Londra'ya döndüğünde,
Engels'e "formunda" olduğunu ve çalışmaya başlayacağını yazıyor. Ama bu
arada onun ilk taslağı kesin çizgileriyle belirmiştir. 2 Nisan 1858'de,
şimdi artık birinci kısmın, sermayenin, dört başlığı içerecek olan
planını, Engels'e açıklamıştı.15 Başlıklar şunlardı: A) Genel Olarak
Sermaye; B) Rekabet; C) Kredi; D) Hisse Senedi Sermayesi. Birinci bölüm,
Genel Olarak Sermaye, şu ikincil bölümlere ayrılmaktadır: 1. Değer; 2.
Para, a) ölçü olarak para, b) değişim ya da basit dolaşım aracı olarak
para, c) madenî para olarak para; 3. Sermaye. Manchester'da bulunduğu
günlerde, taslağını, "defterler"in kaleme alınışı sırasında ticari
tecrübesinin bütün meyvelerini ona iletmiş olan Engels ile tartışmıştı.
Kısaca, notlarına döndüğü zaman, yedi cep defterinin bir dizinini16
hazırlamayı gerekli sayıyor. Yapıtı, son şekliyle kaleme almadan önce, onu
bütün açıklığıyla görmek istiyor.
Yazın çalışmasına yeniden ara
vermek zorunda kalıyor. İlkönce mali durumu gittikçe kötüleşmiştir. Bayan
Marx'ın sağlığı bir hava değişimini mutlaka gerektirmektedir ve Marx,
zamanının bir kısmını, Engels'in kendisine vermiş olduğu, ama ancak birkaç
ay içinde ödeyebileceği bir vadeli bonoyu kıracak olan alacaklı aramakla
geçirir, ve sonra, biricik gelir kaynakları olan New York gazetesi ve
Dana'nın ansiklopedisi için sıkı bir çalışmayı sürdürür. Ve ensonu,
Manchester gezisinin ve atla gezintilerinin biraz dindirdiği karaciğer
hastalığı sıcaklarla birlikte artmıştır. Marx, kendisini yazı yazamaz
durumda hissetmektedir. Yazma işine ancak Eylül ayında yeniden
koyulabilecektir. Nitekim 21 Eylülde, Engels'e yazdığı bir mektupta, yaz
boyunca devam eden kötü sağlık durumundan sözettikten sonra şöyle diyor:
"İşte bu yüzdendir ki,
elyazması, ancak şimdi (iki hafta içinde), ama bir seferde iki fasikül
olarak gönderilebilecektir. Daha önce yazılmış olan şeyleri, güzel bir
üslupla ifade etmekten öte yapacak bir şeyim olmadığı halde, birkaç
tümceyi biraraya getirmek için saatlerce uğraşmam gereken durumlar
olmaktadır."17
Gerçekte ise, yapıt elleri
arasında büyümektedir. Notlarına son biçimini verirken, Marx, bunların
bazı kısımlarını daha da derinliğine geliştirmektedir ve henüz Eleştiriye
Katkı olmayan, üç defter halinde yeni bir metni kaleme almaktadır. Bu
elyazmalarının bir kısmı, Katkı'nın "ilk biçimi" adını taşıyan iki defter
şeklinde bulunmuştur.18 Anlaşıldığına göre, elimizde bulunan, bu
çalışmanın son kısmıdır. Gerçekten bu yapıt Katkı'nın II. bölümünün 3.
kısmına tekabül eden madenî para olarak paranın incelenmesi ile
başlamaktadır. Burada, esasta, son biçimini almış yapıttaki konu
başlıklarının aynıları bulunmaktadır. Ama Marx, ilk planına sadık kalmakta
ve burada, ilk defa olarak, paranın sermayeye dönüşmesini ele almaktadır;
ki, bu kısım, Kapital'in birinci cildinden önce bir daha
incelenmeyecektir. Aynı biçimde, burada "basit dolaşımda, mülk edinme
yasasının belirtileri" üzerine bir bölüm de bulunmaktadır. Bu defterler,
Marx'ın iktisadi düşüncesinin gelişmesini bütün açıklığıyla anlayabilmek
için okunması zorunlu olan metinlerdir. İlkönce bu defterler, kapitalist
üretim tarzının kökeni üzerine yeni unsurlar içermektedir. Öte yandan,
burada, başka hiç bir yerde, ne Marx'ta ve ne de Engels'te bulunmayan, son
derece önemli formülasyonlar vardır. Ve en sonu bu elyazmaları, Hegel'in
vokabülerine çok yakın bir felsefe dilinde kaleme alınmıştır (ki bu,
elyazılarının ilginçliğini artırmaktadır), ve burada, Marx'ın, bizzat
sermaye kavramından hareket ederek, sermayenin çeşitli belirlemelerine
vardığı görülmektedir. Bu bakımdan, bu defterler, Marx'ın gençliğinin
felsefi düşüncesi ile olgunluk çağının bilimsel yapıtı arasında bir
menteşe görevi yerine getirmektedir. Bunların sistemli olarak incelenmesi,
Marx'ın ve onun yönteminin evrimi hakkındaki bilgimizi önemli ölçüde
zenginleştirecektir.
Bu sırada, Lassalle,
vaadedilen elyazmasının gelmemesi karşısında meraklanmaktadır. 12 Kasım
1858'de, Marx, kendisine, çok önemli bir mektup yazıyor ve özet olarak
şöyle diyor:
"Elyazmasının yollanmasının
gecikmesine gelince, ilkönce hastalık bir engel teşkil etti ve sonra da
para kazanmak için yapmak zorunda olduğum bazı işleri yetiştirmem gerekti.
Ama asıl neden şu: malzeme önümde, artık sözkonusu olan yalnızca onu uygun
biçime sokmaktı. Oysa yazdığım her satırda yazı üslubunun ötesinde
karaciğer hastalığını hissetmekteydim. Ve bu yapıtın sağlık nedenleriyle
berbat olmasına razı olmamamın iki nedeni var:
"1. Bu yapıt, 15 yıllık
çalışmamın, yani ömrümün en güzel yıllarının sonucudur.
"2. Bu yapıt ilk defa olarak,
toplumsal ilişkilerin yeni bir görüş tarzını bilimsel olarak sunmaktadır.
Onun için, yapıtın, hasta bir karaciğere özgü olan asık suratlı ve
kasılmış bir yazış tarzı ile çirkinleşmesine engel olmam benim için bir
parti görevidir.
"Yapıtın edebî değer taşıması
konusunda bir iddiam yok, yalnızca her zamanki üslubumla yazmak istiyorum;
ki bu da, acılar çektiğim aylar içinde, hiç değilse bu konuda mümkün
olmamıştır; çünkü aynı zaman süresi içinde, İngilizce olarak, de omnibus
rebus et quibusdam aliis19 en azından iki cildi dolduracak makaleler
yazmak zorundaydım ve sonuç olarak yazdım da. Öyle sanıyorum ki, Bu durum,
Bay Duncker'e, senden daha az ehil olan birisi tarafından bile
anlatılırsa, davranışımı yalnızca onaylayabilir, çünkü bir yayınevi sahibi
olarak sorunun onu ilgilendiren yanı, kendisine, parasına karşılık mümkün
olduğu kadar iyi mal vermeye çalışmamdır.
"Aşağıyukarı dört hafta
içinde bitireceğimi sanıyorum. Çünkü tam anlamıyla yazı yazmaya henüz
başlamış bulunuyorum.
"Bir nokta daha, ama bunu,
ancak elyazması oraya ulaştığında savunmak zorunda kalacaksın: öyle
anlaşılıyor ki birinci kısım: genel olarak sermaye, aşağıyukarı iki
fasikül tutacakdır; sorunu açıkça koyarsak, gerçekten, burada, ekonomi
politiğin en soyut kısmının açıklaması sözkonusu olduğuna göre, aşırı
ölçüde özetleme, okurun konuyu gerektiği gibi sindirmesine engel
olacaktır. Ama, öte yandan, bu ikinci kısım, aynı zamanda yayınlanmalıdır.
Konunun iç zincirleme bağlantısı, bunu zorunlu kılmaktadır ve yapıtın
bütün etkisi buna bağlıdır."20
Demek ki, Ekonomi Politiğin
Eleştirisine Katkı olacak yapıtı sonal olarak kaleme alışı, bu
günlerdedir. İlk anlaşmada fasiküllerin ortalama büyüklüğü dört forma
olarak tahmin edilmiş olduğundan, ele alacağı konunun, bu hacmi aşacağını
daha şimdiden görmektedir. Engels'e, 29 kasım 1858 tarihli mektubunda,
gecikmenin nedenlerini kendisi açıklıyor ve sağlık durumundan olsun, mali
sıkıntılardan olsun, yakındıktan sonra, şunları ekliyor:
"Ensonu birinci kısım daha da
genişledi; gerçekten ilk bölüm, meta bölümü, ilk karalamada hiç
yazılmamışken, ve ikinci bölüm, para ya da basit dolaşım bölümü, ancak çok
kısa olarak incelenmişken, bu sefer bu iki bölüm, başlangıçta
düşündüğümden çok daha kapsamlı geliştirildi."21
Çalışma bütün Aralık ayı
boyunca ve Ocak ayı başlarında devam ediyor. Ensonu 15 Ocak 1859'da,
Engels'e, şu haberi verebilmektedir:
"Elyazması aşağıyukarı 12
forma (3 fasikül) tuttu ve —sıkı dur— her ne kadar başlık: Genel olarak
sermaye ise de, bu fasiküller sermaye ile ilgili hiç bir şey
içermemektedir, yalnızca şu iki bölüm var: 1. Meta, 2. Para ya da basit
dolaşım. Gördüğün gibi (Mayısta, seni görmeye geldiğim zaman) ayrıntılı
olarak hazırlanmış olan kısım, henüz yayınlanmıyor. Ama bu, iki bakımdan
iyi bir şey. Eğer işler iyi yürürse 3. bölüm, Sermaye Üzerine, hızla
ardından yayınlanabilir. İkincisi, eşyanın tabiatı gereği, bu pis herifler
yayınlanan kısım için yapacakları eleştirilerde, tek yanlılıkla ve son
derece ciddi ve bilimsel küfürlerle yetinemeyeceklerine göre, bu aşağılık
adamları daha sonra sermaye üzerinde görüşlerimi azçok ciddiye almaya
zorlamış oluyorum. Zaten, öyle sanıyorum ki, pratik amaçlar dışında, para
üzerine bölüm, uzmanlar için ilginç olacaktır."22
Bu kez, yapıt, gerçekten
tamamlanmaktadır. Ama son güçlükler gelir çatar. 21 Ocak 1859'da, Marx,
Engels'e şöyle yazıyor:
"Bahtsız elyazması
tamamlandı, ama gönderilemiyor, çünkü posta ücretini ödemek ve sigorta
ettirmek için tek bir farthing'im yok. Sigortalamak gerekli, çünkü bir
ikinci kopyası yok. Onun için pazartesiye kadar bana biraz para göndermeni
senden rica etmek zorunda olduğumu görüyorum ..."
Ve Marx, acı bir alayla,
şunları ekliyor:
"Bu kadar parasızlık çeken
bir kimsenin "para" üzerine yazı yazdığını sanmıyorum. Bu konuyu işlemiş
olan yazarların çoğu, araştırmalarının konusu bakımından son derece
rahattılar."23
Besbelli ki, Engels,
arkadaşının yardımına koşuyor ve elyazması 25 Ocakta ensonu yola
çıkabiliyor. Ama dertler sona ermemiştir. Duncker koliyi aldığını
bildirmekte gecikiyor. Ve Marx, ancak, 9 Şubatta haberi alarak
rahatlayabiliyor. Şimdi artık, Ocak 1859 tarihini taşıyan "Önsöz"ü,
Marx'ın fikir yaşamını anımsattıktan onra, marksist yazının en güzel
sayfaları arasında yerini alan, tarihsel materyalizmin o ölümsüz
tanımlamasını sunan, açıklığı ve özlüğü ile hayran bırakan bu metni
gönderebilecektir.
Kitap, bin adet olarak
haziran başında —Lasalle'ın bir mektubuna göre 1 Haziranda—
yayınlanacaktır. Öyle anlaşılıyor ki, Ekonomi Politiğin Eleştirisine
Katkı, Marx'ın beklediği yankıyı uyandırmamıştır. Eğer, Engels'in
Londra'da yayınlanan Das Volk'taki iki yazısı24 hariç tutulursa, Alman
basınında herhangi bir tepki görülmemiştir. Sessizlik engellemesi, yapıtın
çevresinde iyi örgütlendirilmiştir. Kuşkusuz ki, kitabın okunması oldukça
güçtü ve Kugelmann'a yazdığı 28 Aralık 1862 tarihli mektubunda, Marx bunu
teslim etmektedir:
"Birinci fasikülde açıklayış
tarzı, kuşkusuz ki, halkın pek anlayacağı bir tarz değildi. Bu, ya konunun
soyut niteliğinden, ya buna ayrılmış olan yerin sınırlı oluşundan, ya da
yapıtın güttüğü amaçtan ileri gelmekteydi. ... Bir bilimde devrim
yaratmayı hedef tutan bilimsel girişimler, hiçbir zaman gerçekten halk
dilinde kaleme alınamaz. ... Bununla birlikte, Alman uzmanların, nezaket
gereği olsa da, yapıtımı tamamen yok sayamayacaklarını bekliyordum.
Üstelik hiç hoş olmayan bir başka deneyimim şudur ki, Almanya'da bu
bilimle uzun zamandan beri uğraşmış olan ve özel olarak mektuplarında I.
fasikül hakkında hayranlık gösterileriyle ve aşırı övgülerle bana hitap
etmiş olan partili yoldaşlar, ulaşabildikleri dergilerde bir eleştiri
yazmak için, hatta kitabın içindekiler sütununu bir yere koymak için en
küçük bir davranışta bulunmamışlardır. Eğer bu, parti taktiği ise, itiraf
edeyim ki, bunun sırrını ben keşfedemiyorum."25
Bu kitap, ilk yayınlandığında
layık olduğu başarıyı sağlamadıysa da, Marx'ın sağlığında bir ikinci
baskısı yapılmadıysa da, gene de onun iktisadi yapıtının ayrılmaz bir
parçasıdır. Marx, bunu yalnızca bir başlangıç saymıştır. Bir süre
dinlendikten sonra devamını yazmaya niyetleniyordu. Ama bir kere daha
çalışması kesintiye uğradı. 1860 yılında Vogt sorunu ortaya çıktı, ve
Marx, Herr Vogt adlı yapıtını yazabilmesi için gerekli belgeleri toplamaya
zaman ayırmak zorunda kalacaktır. Sonra da, 1862 yılı başlarında, asıl
gelir kaynağı, New York Tribune muhabirliği sona erecektir. Umutsuz bir
mali sıkıntıya düşecek ve hatta ailesinin geçimini sağlamak için bir
demiryolu şirketine memur olarak girmeyi bile düşünecektir. O, fiilen
ancak 1863 yılında iktisat üzerinde çalışmalarına yeniden
başlayabilecektir ve Kapital, ancak 1867'de yayınlanacaktır. Ama bu arada
Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı'nın bir sonraki bölümü olacak yazı, o
bilinen büyük yapıt olmuştur. Plan değişmiştir ve ekonomi politiğin
eleştirisi, yeni yapıtta ancak bir ikincil başlık olarak yer alacakır.
Kapital'in önsözünde de Marx şöyle yazacaktır:
"Şimdi birinci cildini
kamuoyuna sunduğum yapıt, 1859'da yayınlanan Ekonomi Politiğin
Eleştirisine Katkı adlı yapıtımın devamını oluşturur. Birinci kısım ile
onun devamı arasındaki uzun ara, çalışmamı tekrar tekrar kesen, uzun
yıllar süren bir hastalıktan ötürüdür.
"Daha önceki yapıtın [Ekonomi
Politiğin Eleştirisine Katkı] içeriği, bu cildin ilk üç bölümünde
özetlenmiştir. Bu, yalnızca, aradaki ilişki ve bütünlük yönünden
yapılmamıştır. Konunun sunuluşu da geliştirilmiştir. Daha önceki kitapta
yalnızca dokunulup geçilen birçok nokta, koşulların elverdiği ölçüde,
burada, daha tam olarak işlenmişken öte yandan, orada etraflıca ele alınan
noktalara bu ciltte yalnızca dokunulmuştur. Nitekim, değer ve para
teorileri tarihi üzerine olan bölümler, tamamen dışarıda bırakılmıştır.
Bununla birlikte, daha önceki yapıtın okuru, birinci bölümün
dipnotlarında, bu teorilerin tarihi ile ilgili ek başvurma kaynakları
bulacaktır."26 Marx, burada, "dışarda bırakılmış" olan şeylerden sözettiği zaman, besbelli ki, para üzerine bölümü kastetmektedir. Ve bir gerçektir ki, Eleştiriye Katkı'da, biz, Marx'ın para teorisinin en etraflı açıklamasını bulmaktayız. Burada, para dolaşımı sorunları ve para teorisi ele alınmaktadır ki, bunlar, Kapital'in üçüncü cildinde üretim süreci ve dolaşım süreci incelendikten sonra bir daha ele alınmayacaktır. Bu bakımdan, bu yapıtı yalnızca bir başlangıç ve Kapital'i de bunun devamı saymak güçtür. Metaın tahlili, burada, ancak taslak halinde veriliyorsa ve bu konu, ancak Kapital'in birinci cildinde ayrıntılı olarak geliştiriliyorsa, buna karşılık, para teorisi alanında bu kitap, tüm yapıtın ana çizgilerini azçok görmemizi sağlamaktadır. Bu kitaba özgün bir kimlik kazandıran ve onu Marx'ın öteki iktisadi incelemelerinin bir tamamlayıcısı haline getiren budur. Bu kitap, yerini başka bir yapıtın tutamayacağı, okuru derin ve verimli düşüncelere yönelten bir kitaptır.
Nisan 1957 E[MİLE] B[OTTIGELLI] |
EKONOMİ POLİTİĞİN
ELEŞTİRİSİNE KATKI